ベクトル解析⑤補足: 球座標のラプラシアン このエントリーをはてなブックマークに追加

球座標のラプラシアン

ラプラシアン、またはラプラス演算子とは微分方程式を解いているとたびたび出てくるのでここに計算を置いておきます。(参考:ナブラ・ラプラス演算子とは?)

球座標のラプラシアンの表式



球座標のラプラシアン
\begin{align*} \nabla^2&=\dfrac{\partial^2}{\partial x^2}+\dfrac{\partial^2}{\partial y^2}+\dfrac{\partial^2}{\partial z^2}\nonumber \\ &=\dfrac{1}{r^2}\dfrac{\partial}{\partial r}\left(r^2\dfrac{\partial}{\partial r}\right)+\dfrac{1}{r^2\sin{\theta}}\dfrac{\partial}{\partial \theta}\left(\sin{\theta}\dfrac{\partial}{\partial \theta}\right)+\dfrac{1}{r^2\sin^2{\theta}}\dfrac{\partial^2}{\partial \phi^2} \end{align*}
これだけ複雑な式なので丸暗記はきついですが、導出もきついです...

球座標のラプラシアンの導出

球座標と直交座標の関係は以下のように表されたのでした。
\begin{align*} x &= r\sin{\theta}\cos{\phi}\\ y &= r\sin{\theta}\sin{\phi}\\ z &= r\cos{\theta} \end{align*}
これを逆に$ r,\phi,\theta $を$ x,y,z $で表すと、
\begin{align*} r &= \sqrt{x^2+y^2+z^2}\\ \phi &= \tan^{-1}{\dfrac{y}{x}}\\ \theta &= \tan^{-1}{\dfrac{\sqrt{x^2+y^2}}{z}} \end{align*}
ここで、偏微分について、chain ruleより、
\begin{align*} \dfrac{\partial}{\partial x}&=\dfrac{\partial r}{\partial x}\dfrac{\partial}{\partial r}+\dfrac{\partial \theta}{\partial x}\dfrac{\partial }{\partial \theta}+\dfrac{\partial \phi}{\partial x}\dfrac{\partial}{\partial \phi}\nonumber \\ &=\dfrac{x}{\sqrt{x^2+y^2+z^2}}\dfrac{\partial}{\partial r}+\dfrac{\dfrac{x}{z\sqrt{x^2+y^2}}}{\dfrac{x^2+y^2}{z^2}+1}\dfrac{\partial}{\partial \theta}+\dfrac{-\dfrac{y}{x^2}}{\left(\dfrac{y}{x}\right)^2+1}\dfrac{\partial}{\partial \phi}\nonumber\\ &=\dfrac{x}{\sqrt{x^2+y^2+z^2}}\dfrac{\partial}{\partial r}+\dfrac{\dfrac{xz}{\sqrt{x^2+y^2}}}{x^2+y^2+z^2}\dfrac{\partial }{\partial \theta}-\dfrac{y}{x^2+y^2}\dfrac{\partial}{\partial \phi}\nonumber \\ \end{align*}
ここで、
\begin{align*} \dfrac{d}{dx}\tan^{-1}{x}=\dfrac{1}{x^2+1} \end{align*}
を利用しました。


ここで、ここまで出てきた式をフル動員してこの係数を$ x,y,z $から、$ r,\phi, \theta $の式に変換します。$\sqrt{x^2+y^2}=r\sin{\theta}$も利用して、
\begin{align*} \dfrac{\partial}{\partial x} &=\dfrac{r\sin{\theta}\cos{\phi}}{r}\dfrac{\partial}{\partial r}+\dfrac{\dfrac{r^2\sin^2{\theta}\cos{\phi}\cos{\theta}}{r\sin{\theta}}}{r^2}\dfrac{\partial}{\partial \theta}-\dfrac{r\sin{\theta}\sin{\phi}}{r^2\sin{\theta}}\dfrac{\partial}{\partial \phi}\nonumber \\ &=\sin{\theta}\cos{\phi}\dfrac{\partial}{\partial r}+\dfrac{\cos{\theta}\cos{\phi}}{r}\dfrac{\partial}{\partial \theta}-\dfrac{\sin{\phi}}{r\sin{\theta}}\dfrac{\partial}{\partial \phi}\nonumber \end{align*}
これを$ x,y,z $についても同様に計算すると、
\begin{align*} \dfrac{\partial}{\partial x}&=\sin{\theta}\cos{\phi}\dfrac{\partial}{\partial r}+\dfrac{\cos{\theta}\cos{\phi}}{r}\dfrac{\partial}{\partial \theta}-\dfrac{\sin{\phi}}{r\sin{\theta}}\dfrac{\partial}{\partial \phi}\\ \dfrac{\partial}{\partial y}&=\sin{\theta}\sin{\phi}\dfrac{\partial}{\partial r}+\dfrac{\cos{\theta}\sin{\phi}}{r}\dfrac{\partial}{\partial \theta}+\dfrac{\cos{\theta}}{r\sin{\theta}}\dfrac{\partial}{\partial \phi}\\ \dfrac{\partial}{\partial z}&=\cos{\theta}\dfrac{\partial}{\partial r}-\dfrac{\sin{\theta}}{r}\dfrac{\partial}{\partial \phi} \end{align*}
ラプラス演算子は、
\begin{align*} \nabla^2&=\dfrac{\partial^2}{\partial x^2}+\dfrac{\partial^2}{\partial y^2}+\dfrac{\partial^2}{\partial z^2}\nonumber \\ &=\dfrac{1}{r^2}\dfrac{\partial}{\partial r}\left(r^2\dfrac{\partial}{\partial r}\right)+\dfrac{1}{r^2\sin{\theta}}\dfrac{\partial}{\partial \theta}\left(\sin{\theta}\dfrac{\partial}{\partial \theta}\right)+\dfrac{1}{r^2\sin^2{\theta}}\dfrac{\partial^2}{\partial \phi^2} \end{align*}
となります。



このエントリーをはてなブックマークに追加